Post by ΑΝΤΩΝΗΣ on Feb 25, 2021 9:46:42 GMT 2
ΤΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ
(Απόσπασμα από άρθρο των Α.Ζαΐρη και Γ.Σταμάτη, με τίτλο: «Δώρα, αντίδωρα, Ταμπού και Στερεότυπα) *
Αυτό που θα βοηθήσει ιδιαίτερα στην υγιή μεταρρύθμιση όσων αποτελούν τα εθνικά μας ταμπού, είναι η «αποκαθήλωση» των εθνικών μας στερεοτύπων.
Ποια είναι αυτά τα στερεότυπα;
Το πρώτο αφορά το τι είναι τελικά «προοδευτικό» και το δεύτερο, ότι η ελληνική κοινωνία κυριαρχείται από το συναίσθημα, παρά από ορθολογισμό.
(α) Τι είναι «προοδευτικό» τελικά;
Η τόσο βασανισμένη έννοια της προόδου, έχει δυστυχώς διαστραφεί στη χώρα μας, ώστε να ταυτίζεται με την άρνηση και την αντίδραση σε οποιαδήποτε σχεδόν νέα πολιτική, μεταρρύθμιση ή αλλαγή, συνήθως με την επίκληση της απειλής της ισότητας, της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των πολιτών (με τα οποία ουδείς δημοκρατικός και εχέφρων πολίτης μπορεί να διαφωνήσει). Οι αντιδράσεις αυτές όμως, όταν δεν συνοδεύονται μάλιστα από κάποια ρεαλιστική αντιπρόταση, μετατρέπονται αυτοδικαίως σε «συντηρητική» στάση, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές ή ηθικές αρχές που τις συνοδεύουν. Με άλλα λόγια, αυτή η στάση, αντί να συντελεί στην πρόοδο και επίλυση προβλημάτων ή ακόμη και να προτάσσει μια όποια νέα βελτιωτική προοπτική, καταλήγει στο να συμβάλλει στη διαιώνιση των χρόνιων προβλημάτων και παθογενειών.
Άρα, ποιος είναι τελικά «προοδευτικός» και ποιος «συντηρητικός», ανεξάρτητα από την καλή του πρόθεση; Αυτός που υποστηρίζει την ακινησία, αυτός που υποστηρίζει άκριτα την κάθε αλλαγή ή αυτός που προσπαθεί να ενημερώνεται, να θυμίζει τα υπέρ και τα κατά και εν τέλει να προκρίνει την αλλαγή των κακώς κειμένων, λαμβάνοντας υπ’ όψη του πως θα αντιμετωπίσει τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν σε μια αβίαστα σχεδιασμένη αλλαγή. Ο Σαρλ ντε Γκωλ είχε πει: «Το να κυβερνάς, σημαίνει να διαλέγεις μεταξύ κακών λύσεων». Δεν έχει άδικο φυσικά. Όπως όμως του απαντά νοερά ο Ρούζβελτ, (που μας αποκαλύπτει ότι η μη λύση είναι η χειρότερη λύση): Μόνο με λύσεις προχωρά ο κόσμος (φτάνει να βασίζονται σε μελέτη και πρόβλεψη)…
Αν πράγματι τελικά είναι υπαρκτό μέγεθος αυτή η κρίσιμη μάζα των πραγματικά «προοδευτικών» πολιτών, δηλαδή πολιτών αξιόπιστα ενημερωμένων, ώστε να αξιολογούν σωστά το παρόν αλλά και το άμεσο ή απώτερο μέλλον, ως υποστηρικτικών φορέων αλλαγής, φαίνεται να διαφαίνεται μια αισιόδοξη αχτίδα φωτός, που θα κάνει ορατά, και αντικείμενα συζήτησης, όσα θέματα αφορούν την αλλαγή του σαθρού κατεστημένου και την υγιή μεταρρύθμισή του!
(β) Ορθολογισμός ή Συναίσθημα;
Το δίλημμα είναι πολωτικό και κατ’ επέκταση «αντιλαμβάνεται» με στενή οπτική τα πράγματα. Ο Αριστοτέλης, είχε αναφέρει, σε ελεύθερη απόδοση, ότι «το όλον είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών που το απαρτίζουν». Εδώ βασίζεται τόσο η «ολιστική» προσέγγιση, όσο και η προερχόμενη από τις παρατηρήσεις της Φυσικής Επιστήμης, της Φιλοσοφίας, της Κοινωνιολογίας και της Ψυχολογίας, «θεωρία πεδίου» του Κουρτ Λέβιν. Σύμφωνα με αυτή, η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του ατόμου και του περιβάλλοντος.
Δεν είναι του παρόντος να προχωρήσουμε σε βαθιά ανάλυση της θεωρίας αυτής. Μας δείχνει όμως, ότι είναι πολύ απλοϊκό να ορίζουμε τα πράγματα, με απλουστευτικό η πολωτικό τρόπο. Ποιο είναι το περιβάλλον σήμερα και ποιο ήταν πριν 50 ή 100 χρόνια; Πόσοι παράγοντες αλληλοεπιδρούσαν και αλληλοεπιδρούν; Πόσο εμπειρίες του παρελθόντος καθορίζουν το παρόν, αλλά και πόσο μια διαφορετική αντίληψη, βασισμένη σε νέες εμπειρίες από ένα νέο περιβάλλον μας επηρεάζουν επίσης;
Κάθε κοινωνία έχει τα δομικά χαρακτηριστικά της, που καθορίστηκαν στη διάρκεια της Ιστορίας. Η διαδικασία καθορισμού είναι διαρκής και δυναμική. Πατρίδα (ως γεωγραφικός, αλλά και ως συμβολικός χώρος), Ταυτότητα (θρησκεία, γλώσσα, ιστορία, παραδόσεις), Δεσμοί (τοπικοί, εθνικοί, οικογενειακοί, κοινωνικοί), Συνήθειες, Νοοτροπίες, Κουλτούρα, Αξίες, είναι παράγοντες που δημιουργούν ένα πεδίο συμπαγές σε κοινά στοιχεία ψυχοσύνθεσης και συμπεριφοράς. Το ευρύτερο περιβάλλον όμως (ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή που οι «ταχύτητες» είναι πολύ μεγάλες και οι εξελίξεις καταιγιστικές) μας επηρεάζει εξίσου. Το κλίμα, ο γεωγραφικός χώρος που είναι απίστευτα ανοικτός σε επιρροές από Βορρά και Νότο, Δύση και Ανατολή, αλλά και το καθοριστικό γεγονός του σε ποιες ζώνες πολιτισμικής, πολιτικής, ακόμα και στρατιωτικής επιρροής ανήκουμε (π.χ. Δύση, Ευρώπη, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ευρωζώνη, ΝΑΤΟ), παίζει κι αυτό σημαντικό ρόλο.
Άπειρες οι αναλύσεις για το χαρακτήρα του Έλληνα. Σίγουρα κάποια γενικά χαρακτηριστικά είναι περίπου δεδομένα. Η ευελιξία, η προσαρμοστικότητα, αλλά και η αίσθηση ανασφάλειας και έλλειψης εμπιστοσύνης (ενδεικτικά είναι τα στοιχεία από έρευνα του ΟΗΕ το 2019, σύμφωνα με τα οποία ο ελληνικός λαός είναι ο πιο στρεσαρισμένος λαός του πλανήτη, ανάμεσα σε 140 χώρες, κάποιες από τις οποίες μάλιστα ζουν κάτω από μακροχρόνιες πολεμικές συνθήκες) φαίνεται να κυριαρχούν. Η ιστορική μας πορεία το επιβεβαιώνει και δικαιώνει απόλυτα αυτήν την ερμηνεία!
Επιτυχίες και θαύματα συνοδεύονται από καταστροφές, και το αντίθετο. Αργούμε, καθυστερούμε, αδρανούμε, κωλυσιεργούμε, αντιστεκόμαστε, γκρινιάζουμε και τελικά με απίστευτο «φίνις», με υπέρβαση, με ηρωισμό, τερματίζουμε συχνά με επιτυχία την τελευταία στιγμή. Όπως είχε πει και ο Πρόεδρος της ΔΟΕ Ζακ Ρογκ, στην έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας: «Εσείς οι Έλληνες δουλεύετε όπως χορεύετε το χορό του Ζορμπά, αργά-αργά στην αρχή και με μεγάλη ταχύτητα στο τέλος».
Στο βιβλίο της «Κάτι Κρυφό Μυστήριο» για τη ζωή του Καποδίστρια, η Κ. Μέρμηγκα γράφει χαρακτηριστικά: «Μα πόσα θέλετε πια, Κυβερνήτη; Θέλω το χρόνο που χρειάζονται πάντα οι Έλληνες για να διαφωνήσουν και να απορρίψουν και να μην εφαρμόσουν τίποτε απ’ όσα τους ζητιούνται. Και μετά να το ξανασκεφθούν και να το δουν διαφορετικά και σιγά-σιγά να το αποδεχθούν. Και στο τέλος να το επαινέσουν. Χρειάζεται πολύς χρόνος γι’ αυτό!»
Αν ισχύουν αυτά που λέει ο Ζακ Ρογκ και ο μυθιστορηματικός Καποδίστριας, τότε τι σημαίνουν όλα αυτά για εμάς; Ότι είμαστε και ορθολογιστές και συναισθηματικοί
Μετά τον θρίαμβο έρχεται η κούραση (φυσικό δεν είναι, αφού δαπανήθηκε τόσο πολλή ενέργεια σε τόσο λίγο χρόνο
. Και το γενναιόδωρο «όλοι οι καλοί χωράνε», μετατρέπεται στο κλειστοφοβικό, εγωιστικό και αρνητικό φαινόμενο Ν.Ι.Μ.Β.Υ. (Not In My Back Yard).
Σύμφωνα με την καθηγήτρια Ιωάννα Τζιβάκου, στο βιβλίο της «Συναίσθημα και Ορθολογικότητα. Η Ελληνική εμπειρία», αναφέρει: «Οι θιασώτες του πολιτικού εκσυγχρονισμού όταν καλώς υπερασπίζονται την εργαλειακή ορθολογικότητα των θεσμών, πράγμα που ισχύει αναφορικά με τη λειτουργία τους, παραγνωρίζουν το γεγονός ότι στην πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας, αυτό δεν επαρκεί για την αποδοχή τους από την ατομική συνείδηση».
Η ελληνική κοινωνία, που διακατέχεται από έντονο συναισθηματισμό (όπως διαφαίνεται αυτό και από το έντονο ταμπεραμέντο της), έχει ανάγκη να δει αυτόν τον εκσυγχρονισμό, όχι μόνο ως ορθολογιστική διαδικασία, αλλά ως υπόσταση περιβεβλημένη με τη διάσταση του «ιερού», όπως συμβολικά περιγράφονται οι δυνάμεις της πίστεως, της επιθυμίας, του ανήκειν και της συλλογικότητας για προσφορά προς ένα κοινό καλό σκοπό.
Όταν δηλαδή η ηγεσία κατορθώνει να προσδώσει και να προσφέρει στην κοινωνία ένα αφήγημα πλήρες νοήματος, που αγγίζει την ταυτότητα της κοινωνίας και όσα αυτή θεωρεί (συμβολικά) ιερά, τότε και η κοινωνία υιοθετεί αυτό το αφήγημα, ακόμη κι αν αφορά μια εργαλειακή ορθολογικότητα. Πρόσφατο παράδειγμα, η επιτυχία της αντιμετώπισης της πρώτης φάσης της πανδημίας, όπου η κοινωνία υιοθέτησε την εργαλειακή ορθολογικότητα των μέτρων, καθώς αυτή η ορθολογικότητα, περιβλήθηκε ή καλύτερα συνδυάστηκε με την ιερότητα νοημάτων, όπως: Ελληνικό φιλότιμο, ασφάλεια και προστασία της οικογένειας, καθώς και προστασία του ιερότερου αγαθού, δηλαδή της Υγείας. Όλα αυτά μας οδηγούν στην αναθεώρηση του στερεότυπου, όπου οι Έλληνες (με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους), ανήκουν πολύ περισσότερο στην Ανατολή, παρά στη Δύση. Το ελευθεριακό πνεύμα, ο «καλός» (ή και ο κακός) ατομικισμός, η ανάγκη ελευθερίας του λόγου και της δημόσιας έκφρασης (έστω και στις υπερβολές της), ο «ανοικτός» τρόπος ζωής, το πνεύμα του «πολίτη του κόσμου» που διακατέχει πλέον τη γενιά του brain drain, η Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία (που αποτελεί, ανεξάρτητα από την πραγματική επαφή μας με την εκκλησία, μέρος της ταυτότητάς μας), αλλά και η υιοθέτηση των βασικών αξιών της Δύσης (και ιδιαίτερα της Ευρώπης: Ελληνικός Ανθρωπισμός, Ρωμαϊκός Νομικός Πολιτισμός, Χριστιανική Αλληλεγγύη), μας τοποθετεί απαρέγκλιτα στη Δύση, ως ταυτότητα, νοοτροπία και τρόπο ζωής. Παράλληλα, αναιρείται και το στερεότυπο του ότι το συναίσθημα κυριαρχεί επί της λογικής, καθώς αυτό που επικρατεί τελικά, είναι ο ορθολογισμός, εφόσον βέβαια είναι πλήρης νοήματος και συναισθήματος! Όταν τελικά ισχύει αυτό, τότε γίνεται ορατό στην πράξη και το νόημα της «ατομικής ευθύνης», που οδηγεί στην κοινωνική ευθύνη!
Διαρκούν τα θαύματα περισσότερο από τρεις μέρες;
Επειδή όμως τα θαύματα διαρκούν μόνο τρεις μέρες και καθώς, όπως είδαμε πιο πριν, οι έκτακτες συνθήκες πολλαπλών κρίσεων, με καθοριστικό παράγοντα την άμεση αντίδραση της ηγεσίας, «επέβαλαν» την επιτυχή αντιμετώπισή τους σε βραχύ διάστημα, μπορεί αυτό να έχει την ίδια επιτυχία σε βάθος χρόνου;
Άγνοια – Υποκρισία – Δογματισμός - Αδράνεια και Φόβος του πολιτικού κόστους, που αποτελούν τα συνήθη χαρακτηριστικά του πολιτικού συστήματος και τη γενεσιουργό αιτία της δυσλειτουργίας, των ελαττωμάτων και των ανεπαρκών υποδομών της Δημόσιας Διοίκησης, δεν σημαίνει ότι εξαφανίστηκαν ως διά μαγείας. Ούτε το εθνικό μας χαρακτηριστικό της χαλάρωσης ή της κούρασης μετά την υπέρβαση, ιδιαίτερα σε συνθήκες παρατεταμένων κρίσεων.
Μπορεί να αποτελεί ελαφρυντικό, αλλά όχι δικαιολογία, ούτε βέβαια και να προκαλεί εφησυχασμό το γεγονός ότι και στις περισσότερες, αν όχι σε όλες, τις προοδευμένες και πιο οργανωμένες χώρες, η αντιμετώπιση της υγειονομικής τουλάχιστον κρίσης, ήταν λιγότερο αποτελεσματική απ’ ό,τι στη χώρα μας.
Τί κάνουμε λοιπόν από εδώ και πέρα; Ιδιαίτερα τώρα, που το υγειονομικό κομμάτι της φετινής πολλαπλής κρίσης αναζωπυρώνεται;
Παρά το σημαντικό (περί το 15%, αλλά όχι μεγαλύτερο από τον υπόλοιπο κόσμο) ποσοστό των «αντισυστημικών», ανορθολογιστών και επιρρεπών στη συνομωσιολογία συμπολιτών μας, η πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας φαίνεται να έχει αποκτήσει σε σημαντικό βαθμό καλή σχέση με αυτό που αποκαλούμε «ατομική ευθύνη». Φαίνεται ότι είναι σε γενικές γραμμές ανοιχτή πια απέναντι στο ουσιαστικό νόημα των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων, για μια πιο αξιοπρεπή και παραγωγή ζωή. Φτάνει φυσικά να βλέπει προοπτική στο εισόδημά της και φροντίδα από την πολιτεία!
Ο Τζέιμς Καρβάιλ, επικεφαλής της επιτυχημένης προεκλογικής καμπάνιας του Μπιλ Κλίντον, που έγινε γνωστός για το σύνθημά του «It’s the economy, stupid» («Είναι η οικονομία, ηλίθιε»), εκτός από αυτή τη διάσημη φράση, είχε κρεμασμένο στο γραφείο του ένα πινακάκι και με άλλες δύο φράσεις: «Don’t forget healthcare» («Μην ξεχνάς την υγειονομική περίθαλψη») και «Change vs more of the same» («Αλλαγή αντί για μία από τα ίδια»). Αυτές οι τρεις φράσεις, μάλλον μιλούν από μόνες τους και εξηγούν πολλά πράγματα. Όποιος τις ξεχνά είναι καταδικασμένος στη διαιώνιση των «ταμπού» και των «στερεοτύπων»!
Επειδή όμως ζούμε πια σε έναν κόσμο στον οποίο δεν υπάρχουν οι παλαιές σταθερές και που οι εξελίξεις τρέχουν με μεγάλη ταχύτητα, αυτό σημαίνει ότι οι κρίσεις και οι ασύμμετρες απειλές θα αυξάνονται και αυτές με ταχείς ρυθμούς.
Ασύμμετρες και υβριδικές απειλές από τον «ανήσυχο» και αναθεωρητή γείτονα, τρομοκρατία, μαζικές μεταναστευτικές ροές, κυβερνο-απειλές, διεθνικά οργανωμένο έγκλημα (τόσο από μπλε όσο και από λευκά κολάρα), χρηματοπιστωτικές κρίσεις, κλιματική αλλαγή και η πρόσφατη υγειονομική βόμβα…αποτελούν καθημερινότητα πλέον !
Απαιτείται συνεπώς η ριζική ανατροπή του μέχρι σήμερα στερεότυπου διαχείρισης κρίσεων και η υιοθέτηση ενός νέου τετράπτυχου της αποτελεσματικής διαχείρισης πολυεπίπεδων κρίσεων:
Πρώτον, κουλτούρα έγκαιρης διάγνωσης κρίσεων.
Δεύτερον, ένα κράτος προετοιμασμένο, εκπαιδευμένο και εφοδιασμένο με τα απαραίτητα.
Τρίτον, θεσμικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις που θα κάνουν τα δύο παραπάνω υπαρκτά και εφικτά.
Τέταρτον (και το πιο δύσκολο ίσως), διακομματική υποστήριξη στα μείζονα τουλάχιστον!
* Ο Αντώνης Ζαΐρης είναι Αντιπρόεδρος του ΣΕΛΠΕ και Επικ. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις Κύπρου.
Ο Γιώργος Σταμάτης είναι Οργανωσιακός Coach και Συγγραφέας.
Ο Αντώνης Ζαΐρης και ο Γιώργος Σταμάτης είναι συγγραφείς του βιβλίου «Το Παγωμένο Μέλλον. Εθνικές Συναρτήσεις και Ασυναρτησίες».
ΤΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ
Αυτό που θα βοηθήσει ιδιαίτερα στην υγιή μεταρρύθμιση όσων αποτελούν τα εθνικά μας ταμπού, είναι η «αποκαθήλωση» των εθνικών μας στερεοτύπων.
www.huffingtonpost.gr/entry/dora-antidora-tampoe-kai-stereotepa_gr_5f80afcec5b6e6d033a211e2
(Απόσπασμα από άρθρο των Α.Ζαΐρη και Γ.Σταμάτη, με τίτλο: «Δώρα, αντίδωρα, Ταμπού και Στερεότυπα) *
Αυτό που θα βοηθήσει ιδιαίτερα στην υγιή μεταρρύθμιση όσων αποτελούν τα εθνικά μας ταμπού, είναι η «αποκαθήλωση» των εθνικών μας στερεοτύπων.
Ποια είναι αυτά τα στερεότυπα;
Το πρώτο αφορά το τι είναι τελικά «προοδευτικό» και το δεύτερο, ότι η ελληνική κοινωνία κυριαρχείται από το συναίσθημα, παρά από ορθολογισμό.
(α) Τι είναι «προοδευτικό» τελικά;
Η τόσο βασανισμένη έννοια της προόδου, έχει δυστυχώς διαστραφεί στη χώρα μας, ώστε να ταυτίζεται με την άρνηση και την αντίδραση σε οποιαδήποτε σχεδόν νέα πολιτική, μεταρρύθμιση ή αλλαγή, συνήθως με την επίκληση της απειλής της ισότητας, της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των πολιτών (με τα οποία ουδείς δημοκρατικός και εχέφρων πολίτης μπορεί να διαφωνήσει). Οι αντιδράσεις αυτές όμως, όταν δεν συνοδεύονται μάλιστα από κάποια ρεαλιστική αντιπρόταση, μετατρέπονται αυτοδικαίως σε «συντηρητική» στάση, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές ή ηθικές αρχές που τις συνοδεύουν. Με άλλα λόγια, αυτή η στάση, αντί να συντελεί στην πρόοδο και επίλυση προβλημάτων ή ακόμη και να προτάσσει μια όποια νέα βελτιωτική προοπτική, καταλήγει στο να συμβάλλει στη διαιώνιση των χρόνιων προβλημάτων και παθογενειών.
Άρα, ποιος είναι τελικά «προοδευτικός» και ποιος «συντηρητικός», ανεξάρτητα από την καλή του πρόθεση; Αυτός που υποστηρίζει την ακινησία, αυτός που υποστηρίζει άκριτα την κάθε αλλαγή ή αυτός που προσπαθεί να ενημερώνεται, να θυμίζει τα υπέρ και τα κατά και εν τέλει να προκρίνει την αλλαγή των κακώς κειμένων, λαμβάνοντας υπ’ όψη του πως θα αντιμετωπίσει τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν σε μια αβίαστα σχεδιασμένη αλλαγή. Ο Σαρλ ντε Γκωλ είχε πει: «Το να κυβερνάς, σημαίνει να διαλέγεις μεταξύ κακών λύσεων». Δεν έχει άδικο φυσικά. Όπως όμως του απαντά νοερά ο Ρούζβελτ, (που μας αποκαλύπτει ότι η μη λύση είναι η χειρότερη λύση): Μόνο με λύσεις προχωρά ο κόσμος (φτάνει να βασίζονται σε μελέτη και πρόβλεψη)…
Αν πράγματι τελικά είναι υπαρκτό μέγεθος αυτή η κρίσιμη μάζα των πραγματικά «προοδευτικών» πολιτών, δηλαδή πολιτών αξιόπιστα ενημερωμένων, ώστε να αξιολογούν σωστά το παρόν αλλά και το άμεσο ή απώτερο μέλλον, ως υποστηρικτικών φορέων αλλαγής, φαίνεται να διαφαίνεται μια αισιόδοξη αχτίδα φωτός, που θα κάνει ορατά, και αντικείμενα συζήτησης, όσα θέματα αφορούν την αλλαγή του σαθρού κατεστημένου και την υγιή μεταρρύθμισή του!
(β) Ορθολογισμός ή Συναίσθημα;
Το δίλημμα είναι πολωτικό και κατ’ επέκταση «αντιλαμβάνεται» με στενή οπτική τα πράγματα. Ο Αριστοτέλης, είχε αναφέρει, σε ελεύθερη απόδοση, ότι «το όλον είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών που το απαρτίζουν». Εδώ βασίζεται τόσο η «ολιστική» προσέγγιση, όσο και η προερχόμενη από τις παρατηρήσεις της Φυσικής Επιστήμης, της Φιλοσοφίας, της Κοινωνιολογίας και της Ψυχολογίας, «θεωρία πεδίου» του Κουρτ Λέβιν. Σύμφωνα με αυτή, η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του ατόμου και του περιβάλλοντος.
Δεν είναι του παρόντος να προχωρήσουμε σε βαθιά ανάλυση της θεωρίας αυτής. Μας δείχνει όμως, ότι είναι πολύ απλοϊκό να ορίζουμε τα πράγματα, με απλουστευτικό η πολωτικό τρόπο. Ποιο είναι το περιβάλλον σήμερα και ποιο ήταν πριν 50 ή 100 χρόνια; Πόσοι παράγοντες αλληλοεπιδρούσαν και αλληλοεπιδρούν; Πόσο εμπειρίες του παρελθόντος καθορίζουν το παρόν, αλλά και πόσο μια διαφορετική αντίληψη, βασισμένη σε νέες εμπειρίες από ένα νέο περιβάλλον μας επηρεάζουν επίσης;
Κάθε κοινωνία έχει τα δομικά χαρακτηριστικά της, που καθορίστηκαν στη διάρκεια της Ιστορίας. Η διαδικασία καθορισμού είναι διαρκής και δυναμική. Πατρίδα (ως γεωγραφικός, αλλά και ως συμβολικός χώρος), Ταυτότητα (θρησκεία, γλώσσα, ιστορία, παραδόσεις), Δεσμοί (τοπικοί, εθνικοί, οικογενειακοί, κοινωνικοί), Συνήθειες, Νοοτροπίες, Κουλτούρα, Αξίες, είναι παράγοντες που δημιουργούν ένα πεδίο συμπαγές σε κοινά στοιχεία ψυχοσύνθεσης και συμπεριφοράς. Το ευρύτερο περιβάλλον όμως (ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή που οι «ταχύτητες» είναι πολύ μεγάλες και οι εξελίξεις καταιγιστικές) μας επηρεάζει εξίσου. Το κλίμα, ο γεωγραφικός χώρος που είναι απίστευτα ανοικτός σε επιρροές από Βορρά και Νότο, Δύση και Ανατολή, αλλά και το καθοριστικό γεγονός του σε ποιες ζώνες πολιτισμικής, πολιτικής, ακόμα και στρατιωτικής επιρροής ανήκουμε (π.χ. Δύση, Ευρώπη, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ευρωζώνη, ΝΑΤΟ), παίζει κι αυτό σημαντικό ρόλο.
Άπειρες οι αναλύσεις για το χαρακτήρα του Έλληνα. Σίγουρα κάποια γενικά χαρακτηριστικά είναι περίπου δεδομένα. Η ευελιξία, η προσαρμοστικότητα, αλλά και η αίσθηση ανασφάλειας και έλλειψης εμπιστοσύνης (ενδεικτικά είναι τα στοιχεία από έρευνα του ΟΗΕ το 2019, σύμφωνα με τα οποία ο ελληνικός λαός είναι ο πιο στρεσαρισμένος λαός του πλανήτη, ανάμεσα σε 140 χώρες, κάποιες από τις οποίες μάλιστα ζουν κάτω από μακροχρόνιες πολεμικές συνθήκες) φαίνεται να κυριαρχούν. Η ιστορική μας πορεία το επιβεβαιώνει και δικαιώνει απόλυτα αυτήν την ερμηνεία!
Επιτυχίες και θαύματα συνοδεύονται από καταστροφές, και το αντίθετο. Αργούμε, καθυστερούμε, αδρανούμε, κωλυσιεργούμε, αντιστεκόμαστε, γκρινιάζουμε και τελικά με απίστευτο «φίνις», με υπέρβαση, με ηρωισμό, τερματίζουμε συχνά με επιτυχία την τελευταία στιγμή. Όπως είχε πει και ο Πρόεδρος της ΔΟΕ Ζακ Ρογκ, στην έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας: «Εσείς οι Έλληνες δουλεύετε όπως χορεύετε το χορό του Ζορμπά, αργά-αργά στην αρχή και με μεγάλη ταχύτητα στο τέλος».
Στο βιβλίο της «Κάτι Κρυφό Μυστήριο» για τη ζωή του Καποδίστρια, η Κ. Μέρμηγκα γράφει χαρακτηριστικά: «Μα πόσα θέλετε πια, Κυβερνήτη; Θέλω το χρόνο που χρειάζονται πάντα οι Έλληνες για να διαφωνήσουν και να απορρίψουν και να μην εφαρμόσουν τίποτε απ’ όσα τους ζητιούνται. Και μετά να το ξανασκεφθούν και να το δουν διαφορετικά και σιγά-σιγά να το αποδεχθούν. Και στο τέλος να το επαινέσουν. Χρειάζεται πολύς χρόνος γι’ αυτό!»
Αν ισχύουν αυτά που λέει ο Ζακ Ρογκ και ο μυθιστορηματικός Καποδίστριας, τότε τι σημαίνουν όλα αυτά για εμάς; Ότι είμαστε και ορθολογιστές και συναισθηματικοί
Μετά τον θρίαμβο έρχεται η κούραση (φυσικό δεν είναι, αφού δαπανήθηκε τόσο πολλή ενέργεια σε τόσο λίγο χρόνο
. Και το γενναιόδωρο «όλοι οι καλοί χωράνε», μετατρέπεται στο κλειστοφοβικό, εγωιστικό και αρνητικό φαινόμενο Ν.Ι.Μ.Β.Υ. (Not In My Back Yard).Σύμφωνα με την καθηγήτρια Ιωάννα Τζιβάκου, στο βιβλίο της «Συναίσθημα και Ορθολογικότητα. Η Ελληνική εμπειρία», αναφέρει: «Οι θιασώτες του πολιτικού εκσυγχρονισμού όταν καλώς υπερασπίζονται την εργαλειακή ορθολογικότητα των θεσμών, πράγμα που ισχύει αναφορικά με τη λειτουργία τους, παραγνωρίζουν το γεγονός ότι στην πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας, αυτό δεν επαρκεί για την αποδοχή τους από την ατομική συνείδηση».
Η ελληνική κοινωνία, που διακατέχεται από έντονο συναισθηματισμό (όπως διαφαίνεται αυτό και από το έντονο ταμπεραμέντο της), έχει ανάγκη να δει αυτόν τον εκσυγχρονισμό, όχι μόνο ως ορθολογιστική διαδικασία, αλλά ως υπόσταση περιβεβλημένη με τη διάσταση του «ιερού», όπως συμβολικά περιγράφονται οι δυνάμεις της πίστεως, της επιθυμίας, του ανήκειν και της συλλογικότητας για προσφορά προς ένα κοινό καλό σκοπό.
Όταν δηλαδή η ηγεσία κατορθώνει να προσδώσει και να προσφέρει στην κοινωνία ένα αφήγημα πλήρες νοήματος, που αγγίζει την ταυτότητα της κοινωνίας και όσα αυτή θεωρεί (συμβολικά) ιερά, τότε και η κοινωνία υιοθετεί αυτό το αφήγημα, ακόμη κι αν αφορά μια εργαλειακή ορθολογικότητα. Πρόσφατο παράδειγμα, η επιτυχία της αντιμετώπισης της πρώτης φάσης της πανδημίας, όπου η κοινωνία υιοθέτησε την εργαλειακή ορθολογικότητα των μέτρων, καθώς αυτή η ορθολογικότητα, περιβλήθηκε ή καλύτερα συνδυάστηκε με την ιερότητα νοημάτων, όπως: Ελληνικό φιλότιμο, ασφάλεια και προστασία της οικογένειας, καθώς και προστασία του ιερότερου αγαθού, δηλαδή της Υγείας. Όλα αυτά μας οδηγούν στην αναθεώρηση του στερεότυπου, όπου οι Έλληνες (με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους), ανήκουν πολύ περισσότερο στην Ανατολή, παρά στη Δύση. Το ελευθεριακό πνεύμα, ο «καλός» (ή και ο κακός) ατομικισμός, η ανάγκη ελευθερίας του λόγου και της δημόσιας έκφρασης (έστω και στις υπερβολές της), ο «ανοικτός» τρόπος ζωής, το πνεύμα του «πολίτη του κόσμου» που διακατέχει πλέον τη γενιά του brain drain, η Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία (που αποτελεί, ανεξάρτητα από την πραγματική επαφή μας με την εκκλησία, μέρος της ταυτότητάς μας), αλλά και η υιοθέτηση των βασικών αξιών της Δύσης (και ιδιαίτερα της Ευρώπης: Ελληνικός Ανθρωπισμός, Ρωμαϊκός Νομικός Πολιτισμός, Χριστιανική Αλληλεγγύη), μας τοποθετεί απαρέγκλιτα στη Δύση, ως ταυτότητα, νοοτροπία και τρόπο ζωής. Παράλληλα, αναιρείται και το στερεότυπο του ότι το συναίσθημα κυριαρχεί επί της λογικής, καθώς αυτό που επικρατεί τελικά, είναι ο ορθολογισμός, εφόσον βέβαια είναι πλήρης νοήματος και συναισθήματος! Όταν τελικά ισχύει αυτό, τότε γίνεται ορατό στην πράξη και το νόημα της «ατομικής ευθύνης», που οδηγεί στην κοινωνική ευθύνη!
Διαρκούν τα θαύματα περισσότερο από τρεις μέρες;
Επειδή όμως τα θαύματα διαρκούν μόνο τρεις μέρες και καθώς, όπως είδαμε πιο πριν, οι έκτακτες συνθήκες πολλαπλών κρίσεων, με καθοριστικό παράγοντα την άμεση αντίδραση της ηγεσίας, «επέβαλαν» την επιτυχή αντιμετώπισή τους σε βραχύ διάστημα, μπορεί αυτό να έχει την ίδια επιτυχία σε βάθος χρόνου;
Άγνοια – Υποκρισία – Δογματισμός - Αδράνεια και Φόβος του πολιτικού κόστους, που αποτελούν τα συνήθη χαρακτηριστικά του πολιτικού συστήματος και τη γενεσιουργό αιτία της δυσλειτουργίας, των ελαττωμάτων και των ανεπαρκών υποδομών της Δημόσιας Διοίκησης, δεν σημαίνει ότι εξαφανίστηκαν ως διά μαγείας. Ούτε το εθνικό μας χαρακτηριστικό της χαλάρωσης ή της κούρασης μετά την υπέρβαση, ιδιαίτερα σε συνθήκες παρατεταμένων κρίσεων.
Μπορεί να αποτελεί ελαφρυντικό, αλλά όχι δικαιολογία, ούτε βέβαια και να προκαλεί εφησυχασμό το γεγονός ότι και στις περισσότερες, αν όχι σε όλες, τις προοδευμένες και πιο οργανωμένες χώρες, η αντιμετώπιση της υγειονομικής τουλάχιστον κρίσης, ήταν λιγότερο αποτελεσματική απ’ ό,τι στη χώρα μας.
Τί κάνουμε λοιπόν από εδώ και πέρα; Ιδιαίτερα τώρα, που το υγειονομικό κομμάτι της φετινής πολλαπλής κρίσης αναζωπυρώνεται;
Παρά το σημαντικό (περί το 15%, αλλά όχι μεγαλύτερο από τον υπόλοιπο κόσμο) ποσοστό των «αντισυστημικών», ανορθολογιστών και επιρρεπών στη συνομωσιολογία συμπολιτών μας, η πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας φαίνεται να έχει αποκτήσει σε σημαντικό βαθμό καλή σχέση με αυτό που αποκαλούμε «ατομική ευθύνη». Φαίνεται ότι είναι σε γενικές γραμμές ανοιχτή πια απέναντι στο ουσιαστικό νόημα των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων, για μια πιο αξιοπρεπή και παραγωγή ζωή. Φτάνει φυσικά να βλέπει προοπτική στο εισόδημά της και φροντίδα από την πολιτεία!
Ο Τζέιμς Καρβάιλ, επικεφαλής της επιτυχημένης προεκλογικής καμπάνιας του Μπιλ Κλίντον, που έγινε γνωστός για το σύνθημά του «It’s the economy, stupid» («Είναι η οικονομία, ηλίθιε»), εκτός από αυτή τη διάσημη φράση, είχε κρεμασμένο στο γραφείο του ένα πινακάκι και με άλλες δύο φράσεις: «Don’t forget healthcare» («Μην ξεχνάς την υγειονομική περίθαλψη») και «Change vs more of the same» («Αλλαγή αντί για μία από τα ίδια»). Αυτές οι τρεις φράσεις, μάλλον μιλούν από μόνες τους και εξηγούν πολλά πράγματα. Όποιος τις ξεχνά είναι καταδικασμένος στη διαιώνιση των «ταμπού» και των «στερεοτύπων»!
Επειδή όμως ζούμε πια σε έναν κόσμο στον οποίο δεν υπάρχουν οι παλαιές σταθερές και που οι εξελίξεις τρέχουν με μεγάλη ταχύτητα, αυτό σημαίνει ότι οι κρίσεις και οι ασύμμετρες απειλές θα αυξάνονται και αυτές με ταχείς ρυθμούς.
Ασύμμετρες και υβριδικές απειλές από τον «ανήσυχο» και αναθεωρητή γείτονα, τρομοκρατία, μαζικές μεταναστευτικές ροές, κυβερνο-απειλές, διεθνικά οργανωμένο έγκλημα (τόσο από μπλε όσο και από λευκά κολάρα), χρηματοπιστωτικές κρίσεις, κλιματική αλλαγή και η πρόσφατη υγειονομική βόμβα…αποτελούν καθημερινότητα πλέον !
Απαιτείται συνεπώς η ριζική ανατροπή του μέχρι σήμερα στερεότυπου διαχείρισης κρίσεων και η υιοθέτηση ενός νέου τετράπτυχου της αποτελεσματικής διαχείρισης πολυεπίπεδων κρίσεων:
Πρώτον, κουλτούρα έγκαιρης διάγνωσης κρίσεων.
Δεύτερον, ένα κράτος προετοιμασμένο, εκπαιδευμένο και εφοδιασμένο με τα απαραίτητα.
Τρίτον, θεσμικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις που θα κάνουν τα δύο παραπάνω υπαρκτά και εφικτά.
Τέταρτον (και το πιο δύσκολο ίσως), διακομματική υποστήριξη στα μείζονα τουλάχιστον!
* Ο Αντώνης Ζαΐρης είναι Αντιπρόεδρος του ΣΕΛΠΕ και Επικ. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις Κύπρου.
Ο Γιώργος Σταμάτης είναι Οργανωσιακός Coach και Συγγραφέας.
Ο Αντώνης Ζαΐρης και ο Γιώργος Σταμάτης είναι συγγραφείς του βιβλίου «Το Παγωμένο Μέλλον. Εθνικές Συναρτήσεις και Ασυναρτησίες».
ΤΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ
Αυτό που θα βοηθήσει ιδιαίτερα στην υγιή μεταρρύθμιση όσων αποτελούν τα εθνικά μας ταμπού, είναι η «αποκαθήλωση» των εθνικών μας στερεοτύπων.
www.huffingtonpost.gr/entry/dora-antidora-tampoe-kai-stereotepa_gr_5f80afcec5b6e6d033a211e2